‘Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel’ en ‘ik zie door de bomen het bos niet meer’. Grote kans dat je het iemand weleens hebt horen zeggen. Neem dergelijke uitspraken niet te letterlijk, want het gaat hier om figuurlijk taalgebruik. Beide voorbeelden zijn namelijk spreekwoorden. Omdat er ontzettend veel Nederlandse spreekwoorden zijn, staat deze pagina geheel in het teken van spreekwoorden. We vertellen je allereerst wat een spreekwoord is, gaan vervolgens in op het verschil met een gezegde en besteden aandacht aan het ontstaan van spreekwoorden en gezegden. We sluiten deze pagina af met een lijst met 50 Nederlandse spreekwoorden.
Wat is een spreekwoord?
Als we het over een spreekwoord hebben, bedoelen we vaak een korte uitspraak die een wijsheid of levensles bevat. Neem de betekenis niet letterlijk, want spreekwoorden zijn figuurlijk bedoeld. Voor de meeste native Nederlanders is dit zo klaar als een klontje, maar non-native Nederlanders vatten spreekwoorden vaak wel letterlijk op.
Voordat jij je verdiept in de Nederlandse spreekwoorden, moet je weten dat ze nooit veranderen. Een spreekwoord is van begin tot eind namelijk altijd hetzelfde. Zo kan het spreekwoord ‘als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel’ niet ineens veranderen in ‘als de hond van huis is, danst de kat op tafel’.
Ondanks dat spreekwoorden altijd hetzelfde horen te zijn, zijn er veel Nederlanders die ze (onbewust) aanpassen. Een native Nederlander heeft hier meestal geen problemen mee, want hij begrijpt alsnog wat je bedoelt. Voor niet-Nederlanders kan het verkeerd gebruik van spreekwoorden wel lastig zijn, zeker als zij de spreekwoorden (nog) niet goed kennen.
Wat is het verschil tussen een spreekwoord en een gezegde?
Naast spreekwoorden komen er in de Nederlandse taal ook gezegden voor. Veel mensen denken dat spreekwoorden en gezegden hetzelfde zijn, maar dat is niet het geval. Zo moet je weten dat gezegden over het algemeen veel korter zijn dan spreekwoorden. Daarnaast bevat een spreekwoord eigenlijk altijd een wijsheid of een levensles, terwijl dit bij een gezegde meestal niet het geval is.
Een ander belangrijk verschil tussen spreekwoorden en gezegden is dat gezegden geen werkwoord bevatten. Vandaar dat een gezegde geen opzichzelfstaande zin is, maar een zinsdeel. Het gezegde zelf is - net als een spreekwoord - altijd onveranderlijk, maar de zin eromheen kun je wel aanpassen. Als het om een figuurlijke uitspraak mét werkwoord gaat die nog wel in een zin geplaatst moet worden, noemen we dit een zegswijze.
Het ontstaan van spreekwoorden en gezegden
Wie denkt dat spreekwoorden en gezegden pas sinds een paar jaar gebruikt worden, heeft het mis. Ze zijn namelijk al eeuwenoud. Voor het eerste woordenboek met spreekwoorden dat in Nederland uitkwam, moeten we terug naar het jaar 1840. Toch wordt er aangenomen dat spreekwoorden en gezegden nog ouder zijn.
Spreekwoorden en gezegden zijn afgeleid van een uitspraak die een persoon ooit deed. Een eerste reden waarom mensen ze onthielden, was omdat ze vaak levenslessen of wijsheden bevatten. Daarnaast rijmden sommige spreekwoorden en gezegden, waardoor het voor mensen makkelijk was om ze te onthouden.
Een groot deel van de spreekwoorden en gezegden die we in het Nederlands gebruiken, is afkomstig uit de Klassieke Oudheid, de Middeleeuwen en de Bijbel. Daarnaast hebben we sommige spreekwoorden en gezegden overgenomen uit andere talen. Er ontstaan zo nu en dan overigens ook nog nieuwe spreekwoorden en gezegden. Dit kunnen varianten zijn op bestaande, maar veel nieuwe spreekwoorden komen uit een andere taal, zoals het Engels.
Nederlandstalige spreekwoorden
De Nederlandse taal barst van de spreekwoorden. Ben je een expat en wil je Nederlands leren? Dan is de kans groot dat je geregeld in aanraking komt met spreekwoorden. Daarom is het handig om te weten wat ze betekenen. Om jou hier een handje bij te helpen, heeft Vertaalbureau Perfect 50 Nederlandstalige spreekwoorden en hun betekenis op een rijtje gezet.
Beter een vogel in de hand dan tien in de lucht
Je kunt beter tevreden zijn met wat je hebt, dan dat je risico’s neemt voor meer en uiteindelijk met niets eindigt.Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel
Als degene die de ‘baas’ is (vader/moeder) van huis is, kunnen de achterblijvers (kinderen) doen wat ze zelf willen.De appel valt niet ver van de boom
Een kind lijkt op zijn vader/moeder en neemt zijn/haar gewoonten over.Wie zijn billen brandt, moet op de blaren zitten
Wanneer je keuzes maakt die achteraf niet verstandig blijken, zijn de consequenties voor eigen rekening.Een goed begin is het halve werk
Met een goede start leg je de basis voor een goed resultaat.Het is water naar de zee dragen
Je steekt tijd en energie in iets wat eigenlijk geen zin heeft.Wie wind zaait, zal storm oogsten
Wie iets verkeerd doet, zal hier de gevolgen van ondervinden.De aanhouder wint
Wie doorzet zal uiteindelijk toch succes behalen.Waar rook is, is vuur
In ieder gerucht schuilt een kern van waarheid.Het gras is groener bij de buren
Bij een ander is het beter dan thuis.De laatste loodjes wegen het zwaarst
Naarmate het proces vordert, wordt het werk steeds moeilijker.Gooi nooit oude schoenen weg voordat je nieuwe hebt
Doe geen afstand van iets voordat je iets beters gevonden hebt.De beste stuurlui staan aan wal
Mensen die geen verantwoordelijkheden hebben, kunnen makkelijk kritiek leveren op de mensen die dit wel hebben.Oost west, thuis best
Waar je ook bent, thuis is het altijd het fijnst.Wie niet waagt, die niet wint
Wanneer je iets niet probeert, weet je zeker dat je geen succes boekt.Een goed verstaander heeft maar een half woord nodig
Mensen die vlug van begrip zijn begrijpen vaak snel wat er bedoeld wordt, zelfs als er maar weinig woorden gebruikt worden.Een ezel stoot zich geen twee keer aan dezelfde steen
Iemand gaat niet snel een tweede keer de fout in, want mensen leren van de fouten die ze maken.De ene hand wast de andere
Samenwerking is nodig om vooruitgang te boeken.Al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel
De waarheid komt altijd boven water.Wie zijn neus schendt, schendt zijn aangezicht
Wie slecht over een ander spreekt, spreekt slecht over zichzelf.Haastige spoed is zelden goed
Wanneer je iets (te) snel doet, is de kans een stuk groter dat je fouten maakt.Oude koeien uit de sloot halen
Terugkomen op dingen uit een (ver) verleden die al zijn opgelost en waar niemand meer last van heeft.Wie de schoen past, trekke hem aan
Als iets op jou van toepassing is, moet je dit accepteren en de consequenties aanvaarden.De hond in de pot vinden
Te laat komen voor het eten, waardoor alles al op is.Door de bomen het bos niet meer zien
Geen overzicht meer hebben op het geheel, doordat je afgeleid wordt door details of een grote hoeveelheid aan informatie.Iemand in de kou laten staan
Iemand aan zijn lot overlaten en hem/haar niet helpen als hij/zij hulp nodig heeft.Zoals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten
Iemand denkt op dezelfde manier over zichzelf als hij over anderen denkt.Een speld in een hooiberg zoeken
Iets zoeken wat vrijwel onmogelijk te vinden is.Over smaak valt niet te twisten
Iedereen heeft een andere smaak en het heeft geen zin om hierover te discussiëren.Met een schone lei beginnen
Fouten en/of problemen achter je laten en een nieuwe start maken.Het is een gebed zonder eind
Een probleem dat alsmaar opnieuw opduikt en waar geen oplossing voor is.Geen nieuws is goed nieuws
Zolang je niets over iets of iemand hoort, mag je aannemen dat het goed gaat.Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald
Het is beter om vroegtijdig met iets te stoppen en opnieuw te beginnen, dan doorgaan tot het helemaal verkeerd gaat.Het mes snijdt aan twee kanten
Twee partijen ondervinden voordeel van iets.De waarheid komt altijd boven water
Op den duur komt de waarheid altijd aan het licht.De tering naar de nering zetten
Niet meer uitgeven dan er binnenkomt.Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd
Als je de kleine dingen in het leven niet waardeert, ben je iets groters niet waard.Wie het laatst lacht, lacht het best
De persoon die uiteindelijk het beste uit de strijd komt, is de winnaar.In het land der blinden is éénoog koning
Als je (iets) meer kennis en/of vaardigheden hebt dan andere mensen in een groep, is het relatief makkelijk om een invloedrijke positie in te nemen.Het paard achter de wagen spannen
Iets verkeerd aanpakken of iets doen wat geen zin heeft.Een druppel op een gloeiende plaat
Een kleine inspanning of verandering heeft weinig tot geen effect op een groot probleem.Mosterd na de maaltijd
Te laat actie ondernemen, waardoor het geen zin meer heeft om iets te zeggen of te doen.Een mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest
De dingen die in de toekomst gebeuren zijn vaak minder erg of hebben minder impact dan je op voorhand verwacht had.Van het concert des levens krijgt niemand een program
Niemand kan voorspellen hoe het leven verloopt.Je moet het ijzer smeden als het heet is
Krijg je de kans om iets te doen? Doe het dan direct, want voor je het weet is het te laat.Wie zijn eigen nest bevuilt, moet erin liggen
Wie iets verkeerd doet, moet hiermee leren omgaan en de gevolgen accepteren.Wie de bal kaatst, kan hem terugverwachten
Wanneer je iets bij een ander doet, kun je verwachten dat hij/zij dit vroeg of laat ook bij jou doet.Achter de wolken schijnt de zon
Na slechte tijden volgen vaak betere tijden.Het bloed kruipt waar het niet gaan kan
Wie iets heel graag wil doen, vindt altijd een manier om dit te doen.Ieder huisje heeft zijn kruisje
Achter elke voordeur is wel iets aan de hand.